استادیار، گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد،
چکیده
زمینه و هدف: در مطالعات تاریخ پزشکی، شاخه جرّاحی در طبّ دوره اسلامی، کمتر موردبررسی همه جانبه و تخصصی قرارگرفته است؛ لذا هدف از این تحقیق نشان دادن برخی از ابتکارات و دستاوردهای مهم و تأثیرگذار جرّاحان عصر اسلامی در این زمینه بوده است. با توجه به محدوده موضوعی گسترده، اندام کلیوی- ادراری انتخاب گردید تا ظرافت و حساسیت این اندا م ها، زوایای بیشتری از نوآور ی های این دوره را به نمایش گذاشته است. روش بررسی: روش تحقیق کیفی و از نوع توصیفی- تحلیل بوده است و با این روش محتوای متون مرجع دانش جرّاحی دوره اسلامی موردبررسی نقادانه و تحلیل قرارگرفته است. بر این اساس، آثار شاخص و مرجع این دوره گلچین شده است با این هدف بازه زمانی قرن سوم هجری، آغاز تألیفات اصیل در این حوزه تا قرن سیزدهم هجری که ورود طب نوین به جهان اسلام است، انتخاب گردید. سپس د اصول و تکنی کهای ثابت جرّاحان در زمینة جرّاحی کلیه، مثانه و مجرای ادراری، مورد تجزی هوتحلیل قرارگرفته است؛ درنهایت با روش استقرایی اصول و تکنی کهای رایج در این حوزه مشخ صشده است. یافته ها: اصول ثابت و رایج جرّاحی شامل: تشخیص افتراقی، اصول احتیاطی، ممانعت از خونریزی: مانند داغ زدن، نشستن در آبزن، پاشیدن ترکیبات قابض، حجامت و بستن محل زخم بوده است؛ پس از جرّاحی، اصول بهداشتی در موضع جراح یشده نیز توسّط همه جرّاحان مورد تأ کید بوده است؛ یافته های تحقیق این تکنیک های جرّاحی اندام کلیوی-اداری را مطرح کرده است: داغ میخی کلیه و مثانه، داغ مخصوص انواع مختلف فتق، شکافتن با تکنیک بَزل، سلاخ کردن، شکاف زدن عرضی، البته در این دوره از تکنیک قطع کردن به دلیل خطرات بسیار استفاده نمی شده است. نتیجه گیری: نتایج تحقیق مؤید این فرض بوده است که برخی اصول و تکنیک های ثابت در این مقطع زمانی از شرق تا غرب جهان اسلام موردپذیرش و متداول بوده است. در زمینة تکنیک های جرّاحی سه روش عمده شامل: داغ کردن، شکافتن و قطع کردن بوده است و در زمینة اصول ثابت نیز شامل تشخیص افتراقی، رعایت اصل اخلاقی عدم آسی برسانی به بیمار، جلوگیری از خونریزی، بخیه زدن و ضدعفونی کردن موضع زخم بوده است.
ابن قف، امین‌الدوله بن یعقوب. العمدة فی الجرّاحة. حیدرآباد: فی مجلس دائرة‌المعارف العثمانیة الکائنة، 1356 ق، جلد دوم، صص 169-214.
ابن هبه الله، سعید. الم غنی فی الطب. بیروت: دارالنفائس، 1419 ه. ق، ص 247.
زهراوی، خلف بن عباس. الجرّاحة. المقالة الثلاثون من التصریف لمن عجز آن التألیف. تحقیق: عبدالعزیز ناصر الناص. علی بن سلیمان التویجری. ریاض: مطابع الفرزدق التجاریة، 1422 ق، صص 127-311.
علی بن عباس. کامل الصناعة الطبیة. قاهره: بولاق، 1294 ق، جلد چهارم، صص 257-278.
ابن هبل بغدادی، علی بن احمد. المختارات فی الطب. حیدرآباد: دائرة‌المعارف العثمانیة، 1362 ق، جلد سوم، صص 340-441؛ جلد چهارم، صص 21-277.
اخوینی، ربیع بن احمد، هدایة المتعلمین فی الطب، مصحح: جلال متینی، مشهد: دانشگاه مشهد، ، 1371 ه. ش، صص 414-553.
بیرونی، ابوریحان، الصیدنة فی الطب داروشناسی در پزشکی مترجم: مظفر زاده، باقر، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، گروه نشر آثار، 1383 ه. ش، صص 550-551.
هروی، موفق بن علی. الأبنیة عن حقائق الأدویة روضه الأنس و منفعت انفس. محقق / مصحح: احمد بهمنیار، تهران: دانشگاه تهران، 1346 ه. ش، ص 176.
عقیلی علوی شیرازی، سید محمدحسین بن محمدهادی. قرابادین کبیر. تهران: دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران- مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل، بی‌تا صص 987-1212.
انطاکیه، داود بن عمرو. تذکر اولی الألباب- الجامع بلعجب اعجاب. بیروت: مؤسسه الا علمی للمطبوعات، بی‌تا ص 326.
ناظم جهان. محمد اعظم. اکسیر اعظم. تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران- مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل، 1387 ش، ص 314.
ابن هاشم، راشد بن عمیر. فاکهة ابن السبیل. عمان: وزارة التراث القومی و الثقافة، 1405 ه. ق، جلد دوم، صص 73-222.
زهراوی، خلف بن عباس، التصریف لمن عجز عن التالیف، ترجمه: احمد آرام- مهدی محقق، تهران: س‍ل‍س‍ل‍ه آنت‍ش‍ارات ان‍جم‍ن آث‍آر و م‍ف‍آخ‍ر ف‍ره‍ن‍گ‍ی، 1374 ه. ش، صص 73-136.
شطشان، علی بن حسین، تاریخ الجرّاحة فی الطب العربی، بنغازی: منشورات جامعه قار یونس، 1999 م، جلد دوم، صص 211-330.
قادری، سید ابوالقاسم قدرت الله، فصول الأعراض شرح کتاب حدود الأمراض حکیم ارزانی، تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران، 1387 ه. ش، ص 253.
احمد، شمس‌الدین. خزائن الملوک. تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران، 1387 ه. ش، جلد اول، صص 335-340.
کرمانی، نفیس بن عوض. شرح الأسباب و العلامات. قم: مؤسسه احیاء طبّ طبیعی، 1387 ش، جلد دوم، ص 220.
هروی، موفق بن علیالأبنیة عن حقائق الأدویة روضه الأنس و منفعت انفس. محقق / مصحح: احمد بهمنیار، تهران: دانشگاه تهران، 1346 ه. ش، ص 301.
عقیلی علوی شیرازی، سید محمدحسین بن محمدهادی. خلاص الحکمة، قم: اسماعیلیان، 1385 ش، جلد دوم، صص 487-488.
شریعت پناهی, سید ماهیار. (1396). اصول و تکنی کهای جراحی اندا مهای کلیوی-ادراری در دوران اسلامی(از سوم تا قرن سیزدهم هجری). طب و تزکیه, 26(4), 333-350.
MLA
سید ماهیار شریعت پناهی. "اصول و تکنی کهای جراحی اندا مهای کلیوی-ادراری در دوران اسلامی(از سوم تا قرن سیزدهم هجری)". طب و تزکیه, 26, 4, 1396, 333-350.
HARVARD
شریعت پناهی, سید ماهیار. (1396). 'اصول و تکنی کهای جراحی اندا مهای کلیوی-ادراری در دوران اسلامی(از سوم تا قرن سیزدهم هجری)', طب و تزکیه, 26(4), pp. 333-350.
VANCOUVER
شریعت پناهی, سید ماهیار. اصول و تکنی کهای جراحی اندا مهای کلیوی-ادراری در دوران اسلامی(از سوم تا قرن سیزدهم هجری). طب و تزکیه, 1396; 26(4): 333-350.
)